گودال باغچه چیست؟

گودال باغچه (Sunken courtyard)چیست؟
گودال باغچه یکی از عناصر معماری سنتی ایران و پاسخگو به نیازهای ساکنین اقلیم گرم و خشک ایران می باشد و به گونه ای طراحی شده است که در پیوند با محیط پیرامونی خود آسایش را برای ساکنان مناطق کویری ایران فراهم آورده است.

تاریخچه شکل گیری گودال باغچه
با توجه به اینکه اکثر خانه های قدیمی بر اثر سوانح طبیعی مانند زلزله و عوامل گوناگون اجتماعی از بین رفته اند، بدین جهت نمی توان به طور مشخص اظهار نمود، نخستین گودال باغچه یا همان باغچال در کدام بنا شکل گرفته است. به طور مثال شهر کاشان در دوره سلجوقی خانه های گودال باغچه ای وجود داشته ، ولی در زلزله سال بسیاری از این ابنیه از بین رفته است.
به طور کلی می توان گفت: گودال باغچه مربوط به دوره خاصی نیست و در طی زمان که اقلیم مناطق کویری گرم و خشک تر می شده است، خانه ها بیشتر در گودی فرو رفته تا اینکه به صورت باغچال شکل گرفته اند. این خانه های گودال باغچه ای در ابتدا تزئینات هنری نداشته، بلکه بعدها به مرور در طراحی باغچال ها تاثیر داشته است مانند : گچ بری، تراش کاری و … .
با توجه به قداست و حرمت آب نزد ایرانیان دوره ساسانی، با توجه به شواهد و بناهای موجود ، قدمت گودال باغچه در معماری سنتی ایران به دوره ساسانی می رسد که تا دوره قاجار ادامه یافته است.

عوامل شکل گیری گودال باغچه
یکی از علل ایجاد آنها علاوه بر تقدیس آب درگذشته تا حد زیادی نیز به اقلیم خشک و کم آب میهن ما بستگی داشته است . شاید از همین رو ایرانیان در ساختن سد و بند و کندن کاریز ( کانال ) همیشه مهارت فوق العاده داشته اند. دسترسی به آب روان عمق باغچال هم تراز آب قنات بوده است و از این طریق گودال باغچه دسترسی به آب زیر گذر را میسر کرده است.
گودال باغچه به دلیل گود بودن در کنار درختان سرسبز و حضور حوض آب، محیطی خنک را به وجود می آورده است. بدین صورت که خانه ها با گودال باغچه های گود و دیوارهای بلندی که دارند، همانند چاه های خنک بودند، همچنین ساخت خانه ها در گودی، پناهگاه مناسبی در برابر بادهای تند کویری بوده است. این عنصر معماری ایرانی اسلامی جایگاه های خنک و دل چسبی را برای تابستان گرم و سوزان فراهم می آورده و برای مردم گرما زده پناهگاه بسیار خوبی بوده است.
در مناطق کویری برای برقراری تعدیل خط آسمان در معماری، بام ها را همتراز می ساختند، به همین سبب احداث بنا در گودی صورت می گرفت، بدین لحاظ همه بناها به یک شکل جلوه می کرد و نشانگر حضور یک معماری متوازن افقی است و از این طریق مردم واری و بحث اجتماعی را رعایت می کردند.
می توان گفت: مهم ترین عامل شکل گیری گودال باغچه، دسترسی به آب قنات و تامین آب مصرفی خانه ها بوده است، بدین صورت که آب از داخل زمین و خانه خانه می کرد. لذا عمق آنها همتراز آب قنات مربوطه بوده است بنابراین هر خانه ای عمقش بستگی به آب قناتی داشته عبور که از آن عبور می کرده است. در تزئینات گودال باغچه از کاشی های لعاب دار در دل آجر کاری ها استفاده می کردند.
بر این اساس باغچال به منزله یکی از مهم ترین ارکان فضایی خانه ، طبیعت را با حضور آب و گیاه و آسمان به درون خانه آورده است. همچنین پیرامون گودال باغچه در همکف شارومی وجود دارد ، به طوری که دور تا دور آنرا احاطه کرده است و از این روش نور را به فضاهای اطراف باغچال هدایت شده است. بنابراین باغچال با نور، آب، گیاه، هوا و به طور کلی با باغ درونی در ارتباط می باشد.
چنانچه هنگام ورود به آنها حس و حالت ساکنین تغییر می کرد و جلوه هایی متنوع از رنگ، بو، هوا و چشم انداز به ویژه وزش باد بر سطح حوض و برگهای درختان در تغییر حالت موثر بودند.

عناصر تاثیر گذار در گودال باغچه
در آسایش اقلیمی یک امر کلی که تقریبا در رابطه با کلیه ساختار سنتی ایران صدق می کند، هم گونی محیط مسکونی با اقلیم است. عواملی که بر شرایط اقلیمی یک منطقه تاثیر گذار است شامل: دمای هوا، رطوبت، جریان هوا و گیاه است. در این مقاله چهار عنصر که حیاتی طبیعت، که در شکل گیری و سازماندهی گودال باغچه تاثیر به سزایی دارند را توضیح می دهیم.
دمای هوا
دمای هوا از تابش خورشید تاثیر مستقیم می پذیرد. منبع اصلی انرژی خورشید است که می تواند به شکل حرارت در هوا احساس شود، سطوح زمین و دریا، این انرژی را جذب می کنند و آن را به گرما و سایر اشکال انرژی تبدیل می کنند نقش گودال باغچه در مواجهه با تابش و دما هوا، کنترل توسط باد حائز اهمیت است.
در توضیح کلی این موضوع می توان گفت با آمدن شب، هوای گرم حیاط بالا رفته و به تدریج به وسیله هوای خنک شب که در قسمت بالای حیاط وجود دارد، جایگزین می شود. این هوا خنک در لایه های نازک بدنه های حیاط ذخیره می شود و سپس به فضاهای اتاق منتقل می شود.
رطوبت
رطوبت به میزان آبی که به شکل گاز در جو وجود دارد یا بخار آب موجود در جو گفته می شود ؛ باغچال نیز دارای گل و درختان، و همچنین حوض یا استخر عمیق است، که علاوه بر زیبایی با سایه اندازی و افزایش رطوبت نسبی، به ایجاد شرایط مساعد کمک کرده و از عناصر اصلی سیستم طبیعی است.
گیاه و فضای سبز
یکی از عناصر تشکیل دهنده گودال باغچه فضای سبز است. امروزه پزشکان بر این باورند که وجود فضای سبز در خانه ها علاوه بر تامین بهداشت محیط مسکونی، نقش مثبتی بر سلامت ساکنان بر عهده دارد. گیاه علاوه بر اهمیتی که در تنظیم شرایط محیطی اقلیم گرم و خشک ایفا می نماید، سایه افکنی و زیبایی خاصی به خانه می بخشد و مفهوم نمادین نیز دارد.

الزامات و قوانین طراحی گودال باغچه
حياطهاي داخلي محصور به صورت گودال باغچه، در صورتيكه به منظور تأمين نور
و تهوية فضاهاي سكونت و اشتغال در زيرزمين مورد اسـتفاده قـرار گيرنـد، بايـد داراي حـداقل 20
مترمربع مساحت و حداقل 4/5 متر عرض باشند.
براي تامين نور و تهوية ساير فضاها، ابعاد گودالباغچه بايد امكان تامين نور و تهويه مطـابق الزامـات
آن فضاها و مقررات پاسيوها و حياطهاي خلوت را فراهم نمايد.
براي تأمين نور و هواي فضاهاي اقامت و اشتغال توسط حياطهاي داخلي، سطوحي
گودال باغچه محسوب ميشوند كه همه نقاط واقع بـر كـف آن در سـطح افقـي، توسـط مخروطـي
فرضي با زاويه رأس 45 درجه مستقيماً از گشودگي آسمان برخوردار باشند.
مسقف نمودن گودال باغچه مجاز نيست.
در كف گودال باغچه ها بايد تمهيدات كافي بـراي هـدايت و دفـع نـزولات جـوي و دسترسي مناسب به منظور رسيدگي و نظافت آنها پيشبيني شود.
تعبيه گودال باغچه در داخل حياط اصلي ساختمانها، جهـت تـأمين نـور و تهويـة فضاي سكونت و اشتغال در زيرزمين، درصورت عدم مغايرت با ضوابط طـرحهـاي مصـوب توسـعه و
عمران شهري و انطباق با ساير مقررات ملي ساختمان مجاز است.
چنانچه احداث سطح نورگذر و بازشوي مستقيم به فضاي باز ممكن نباشـد، نـور و تهوية لازم را ميتوان از طريق احداث گودالباغچه يا مجراهاي خارجي نـور و هـوا تامين كرد. استفاده از اين فضاها و عناصر تنها براي يـك طبقـه زيرزمين مجاز است و در صورت احـداث توقفگـاه در بـيش از يـك طبقـه زيـرزمين، نصـب تهويـة مكانيكي و همچنين تجهيزات هشدار و اطفـاي حريـق مطـابق الزامـات مباحـث سـوم و چهـاردهم مقررات ملّي ساختمان الزاميست.

خرید کتابهای دست دوم مهندسی عمران

خرید کتاب دست دوم معماری

خدمات گروه معماری هفت:
گروه معماری هفت متشکل از مهندسان معمار خبره در زمینه های زیر در خدمت شما عزیزان است:
طراحی ساختمان مسکونی
طراحی ساختمان اداری
طراحی ویلا
طراحی نما
اصلاح پلان
انجام پایان نامه معماری
انجام پروپوزال معماری
شیت بندی

مقالات دیگر

_______________________________________________________